W skali kraju tylko lubelskie żurawie
gniazdują w większości w tradycyjnych,
leśno-torfowiskowych siedliskach.
Opis gatunku
Zdjęcie z archiwum PPN, autor Jarosław Kochnio
Żuraw jest charyzmatycznym ptakiem i swoistym ambasadorem bagien oraz torfowisk, które są jednym z najbardziej zagrożonych środowisk przyrodniczych na świecie. Jest to gatunek parasolowy, co oznacza, że chroniąc jego samego oraz jego siedliska, chronimy cały zagrożony ekosystem terenów podmokłych. Żuraw jest też symbolem Poleskiego Parku Narodowego oraz Lubelskiej i Poleskiej Przyrody.
Pod względem systematycznym żuraw zwyczajny należy do rzędu żurawiowych Gruiformes i rodziny żurawi Gruidae. To wysoki ptak o silnie spionizowanej sylwetce. Charakteryzuje się długą szyją, ostrym dziobem i smukłymi nogami. Dorosły żuraw na szczycie głowy posiada czerwoną łysinkę, czyli fragment ciała pozbawiony piór. Specyficzne, wyspecjalizowane pióra tworzą fantazyjny pióropusz zwisający z tyłu tułowia. Jest gatunkiem wszystkożernym, choć gustuje głównie w pokarmie roślinnym, w tym korzeniach, kłączach, bulwach, łodygach, liściach, owocach i nasionach.
Zwyczaje żurawi
Szczególnie zachwycające dla nas ludzi są widowiskowe toki żurawi. Podczas godów partnerzy tańczą ze sobą, wysoko podskakując i wydając charakterystyczną wokalizację nazywaną klangorem. Gromadne tańce żurawi odbywają się w ciągu całego roku, jednak żurawie łączą się w pary po skomplikowanych i silnie zrytualizowanych zalotach, które odbywają się na zimowiskach lub podczas wiosennej wędrówki. Podczas ceremonialnych zalotów żurawie mogą podrzucać pęczki traw, gałęzie, liście lub inne przedmioty.
Klangor to bardzo donośny głos (hejnał, fanfary) emitowany w duecie przez samca i samicę. Powstaje w unikalnym aparacie głosowym (rezonatorze), którego głównym elementem jest długa i silnie zapętlona tchawica. Ta dalekoprzestrzenna wokalizacja może być słyszana w promieniu do 4 km i jest jednym z najgłośniejszych dźwięków wydawanych przez zwierzęta.
Ekologia rozrodu
Żuraw to gatunek monogamiczny, który tworzy pary prawdopodobnie na całe życie. Na początku okresu lęgowego, po przylocie na lęgowiska, następuje rozbicie stad rodzinnych i wędrówkowych. W tym okresie zdolne do rozrodu pary, w samotności i izolacji od reszty populacji, budują gniazdo i wychowują potomstwo. Składanie jaj w Polsce następuje od końca lutego do końca kwietnia. Żurawie wyprowadzają tylko jeden lęg w roku, choć dwa tygodnie po stracie jest możliwość powtarzania lęgu (tzw. lęg zastępczy). Platforma gniazdowa to duży kopiec (średnica podstawy o długości nawet do 300 cm) zlokalizowany na powierzchni ziemi. Gniazdo zbudowane jest z roślin wodnych i zazwyczaj otoczone jest wodą (bariera dla drapieżników naziemnych). Samica składa najczęściej dwa jaja. Bardzo rzadko zdarzają się lęgi z 3 lub 4 jaj. Okres inkubacji trwa około 30 dni. Pisklęta są zagniazdownikami właściwymi, co oznacza, że po wykluciu widzą i mogą samodzielnie pobierać pokarm. Lotność uzyskują po 10 tygodniach od wyklucia.
Populacja żurawia w Polsce
W naszym kraju gniazduje tylko jeden przedstawiciel rodziny żurawi – żuraw zwyczajny. Stan kondycji populacji lęgowej tego gatunku w Polsce jest względnie dobry. Po przełamaniu lęku przed człowiekiem, dynamicznym wzroście liczebności połączonym z zasiedleniem krajobrazu rolniczego, obecnie jest to gatunek, którego populacja osiągnęła wysycenie siedlisk. Jak wskazują wyniki Monitoringu Ptaków Polski w latach 2018-2020 żuraw charakteryzował się stabilnym trendem liczebności.
Żuraw preferuje w naszym kraju szczególnie obszary charakteryzujące się młodą rzeźbą terenu z dużą liczbą jezior, moren, oczek wodnych i torfowisk. Szczególnie wysokie zagęszczenia osiągnął na Pomorzu Zachodnim, Pojezierzu Mazurskim i Suwalszczyźnie. Nieliczny lub bardzo nieliczny gatunek lęgowy niżu, choć gniazduje też w Górach Izerskich. Najnowsza ocena liczebności to 23 000-30 000 par lęgowych (lata 2013-2018). Z kolei latach 2010-2012 liczebność populacji lęgowej żurawia w Polsce została oceniona na 20 000-22 000 par, co stanowi aż 15% europejskiej populacji lub 19% gniazdującej na terenie Unii Europejskiej.
To w dużej mierze od nas – Polaków – zależy los tego gatunku na naszym kontynencie.
Populacja żurawia na Lubelszczyźnie
W Polsce jeszcze do niedawna żuraw był rzadkim gatunkiem, stroniącym od terenów zamieszkałych przez człowieka. Dawniej w naszym kraju gniazdował jedynie w obrębie odludnych, izolowanych torfowisk śródleśnych oraz starodrzewów, w tym głównie w podmokłych olsach i łęgach. Jednak w drugiej połowie XX wieku w pewnym momencie przełamał swój lęk przed człowiekiem, skrócił dystans ucieczki i zasiedlił krajobraz rolniczy. Proces kolonizowania nowych siedlisk następował od północno-zachodniej części naszego kraju w kierunku wschodnim. Obecnie żurawie zasiedliły obszary rolne na Podlasiu.
Jednym z nielicznych regionów, gdzie większość populacji lęgowej wciąż (z nieznanych przyczyn) gniazduje w tradycyjnych, leśno-torfowiskowych siedliskach, jest Lubelszczyzna.
Na terenie województwa lubelskiego populacja żurawi jest nieco odmienna od reszty kraju. Ptaki są ostrożne, starają się unikać ludzi i najlepiej czują się na zalanych wodą torfowiskach i innych terenach podmokłych. Choć z drugiej strony w ostatnich latach w obrębie województwa lubelskiego coraz częściej możemy je obserwować, jak żerują na otwartych polach uprawnych. Zjawisko to może generować konflikty społeczne na styku gospodarka człowieka – ochrona gatunku. W celu ich rozwiązania zaleca się stworzenie kompleksowego systemu rekompensat finansowych dla rolników, w tym wspierania przede wszystkim lokalnych społeczności mieszkających w obrębie ostoi żurawia. Na
Lubelszczyźnie najlepszymi miejscami do podziwiania tych pięknych ptaków są: lubelska część Polesia, w tym przede wszystkim Poleski Park Narodowy wraz z terenami sąsiednimi, dolina dolnego Wieprza, Lasy Janowskie z Puszczą Solską.
Zdjęcie z archiwum PPN, autor Jarosław Kochnio
Wędrówki żurawi
Żuraw jest krótkodystansowym migrantem. Zimowiska żurawia położone są w basenie Morza Śródziemnego. Ze względu na ocieplanie klimatu w ostatnich latach żurawie coraz częściej zimują w Polsce. W okresie pozalęgowym żuraw porzuca samotniczy tryb życia i staje się bardzo towarzyskim ptakiem. Charakterystyczną cechą biologii tego gatunku jest gromadna i rodzinna wędrówka w specyficznych formacjach nazywanych kluczami. Migrowanie w kluczu zmniejsza opory powietrza, dzięki czemu ptaki oszczędzają energię niezbędną, aby dolecieć na zimowiska. Corocznie jesienią nad Lublinem można podziwiać niepowtarzalny spektakl przelotu setek żurawi, startujących ze zbiorowych noclegowisk położonych w Poleskim Parku Narodowym i podążających na wysokim pułapie w kierunku południowym. Trasy migracji i lokalizacji zimowiska młode ptaki uczą się od swoich rodziców.
Zagrożenia dla populacji żurawia w Polsce
Zdjęcie z archiwum PPN, autor Sławomir Wróbel
W 2021 roku można śmiało o żurawiu napisać, że to zwycięski gatunek, który obronną ręką wyszedł z opresji i negatywnych oddziaływań związanych z działalnością człowieka. Mało jest gatunków z listy krajowej ptaków, które tak szybko odbudowały swoją liczebność i powróciły w rejony, w których, na skutek różnorodnych czynników, lokalne populacje wymarły. Po dynamicznym i spektakularnym wzroście w ostatnich latach w naszym kraju jesteśmy obecnie świadkami wysycenia populacji i stabilnego trendu liczebności.
Specjaliści ostrzegają jednak, że ocieplanie się klimatu połączone ze zwiększającą się presją działalności człowieka mogą się przyczynić w dłuższej perspektywie do spadku liczebności populacji lęgowej żurawia w tej części Europy. W ostatnich latach niepokoi zwłaszcza niski sukces lęgowy żurawia na wielu obszarach naszego kraju. Jest on po części rekompensowany długowiecznością ptaków. Specjaliści oceniają, że długość okresu jednego pokolenia tego gatunku wynosi aż 12 lat, a to jest wysoki wynik w świecie naszych skrzydlatych przyjaciół.
Ochrona żurawia
Ze względu na zanik i degradację terenów podmokłych żurawie na całym świecie są jedną z najsilniej zagrożonych wymarciem grup ptaków. W wielu miejscach na świecie prowadzone są czynne projekty ochrony żurawi, polegające na hodowli i wypuszczaniu odchowanych ptaków. Jednak przyszłość żurawia w Polsce nie jest różowa i wciąż wymaga on naszej uwagi oraz ochrony. Specjaliści ostrzegają i prognozują, że globalne ocieplanie klimatu połączone ze wzrastającą presją ze strony człowieka może doprowadzić w najbliższym czasie do odwrócenia korzystnego trendu i spadków liczebności.
Dlatego w dobie nadchodzących intensywnych i dynamicznych zmian w obrębie mokradeł i obszarów rolniczych niezwykle istotna jest czynna ochrona in situ oraz stałe monitorowanie siedlisk, liczebności i zagrożeń polskiej oraz lubelskiej populacji żurawia.
Źródła informacji:
- Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L. 2019. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013-2018: stan, zmiany, zagrożenia. Biuletyn Monitoringu Przyrody 20: 1–80.
- Hordowski J. 2021. Gniazda i lęgi ptaków Polski. Fascykuł 6.
- Wardecki Ł., Chodkiewicz T., Beuch S., Smyk B., Sikora A., Neubauer G., Meissner W., Marchowski D., Wylegała P., Chylarecki P. 2021. Monitoring Ptaków Polski w latach 2018–2021. Biuletyn Monitoringu Przyrody 22: 1–80.