Żuraw jest w naszym kraju gatunkiem rozpoznawalnym i lubianym.

Motyw żurawia w kulturze

Żurawie to ptaki piękne i dostojne, mądre i charyzmatyczne, przypisuje im się takie cechy jak wdzięk i gracja, a także wierność, długowieczność i czujność. Od najdawniejszych czasów mają swoje miejsce w kulturze całego świata. Motyw żurawia znaleźć można w mitologiach starożytnych, Biblii, literaturze, filmie i sztuce pięknej.

ŻURAW W JĘZYKU

Żuraw jest w naszym kraju gatunkiem rozpoznawalnym i lubianym. O jego popularności świadczy obecność w języku wyrażeń związanych z nazwą ptaka: nazwisk, takich jak np. Żurawski, Żurawiński czy Żuraw, a także nazw miejscowości, np. Żurawiec, Żurawce i Żuraw. Wygląd i zachowanie tych ptaków odzwierciadlają powiedzenia:

zapuścić żurawia – zaglądać dyskretnie, potajemnie, bez czyjejś wiedzy,
czujny jak żuraw – zwraca na wszystko baczną uwagę,
stać jak żuraw na straży – wyprostowany w bezruchu,
chodzić jak żuraw – poruszać się wolno, prosto i dumnie.

Żurawiem określa się ucznia ściągającego od kolegów. Na podstawie obserwacji zwyczajów tego ptaka zostały także utworzone przysłowia dotyczące pogody, zapowiadające wiosnę lub jesień, porę siania i wypasania bydła, np.:

Kiedy żurawie wysoko latają, prędkiej się wiosny ludzie spodziewają.
Wczesne kaczki z żurawiami, znakiem wiosny z ciepłami.
Jak przylecą żurawie, można bydło paść na trawie.

Przez podobieństwo do żurawia nazwą taką określono urządzenie do wyciągania wody ze studni i urządzenie dźwigowe do podnoszenia i przenoszenia ładunku.

motyw_żurawia_w_kulturze_żurawie_dźwigi

Dźwigi, żurawie. CC0

OBRAZ ŻURAWIA W MITOLOGIACH I WIERZENIACH

pine-plum-cranes-1759

Sosna, śliwa i żurawie (1759), Shen Quan, Pekin

Większość mitologii przedstawia żurawia jako towarzysza bogów, posłańca, inteligentnego i czujnego, symbolizującego dar wznoszenia się w przestworza. Taniec żurawi symbolizował początek roku. Poświęcano go Apollinowi, bogu wiosny, towarzyszył również Demeter, bogini urodzaju, oraz Hermesowi, posłańcowi bogów, opiekunowi podróżnych.

To z kultury starożytnej Grecji wywodzi się motyw żurawia jako symbolu czujności. Starożytni przekonani byli o tym, że nad bezpieczeństwem śpiących żurawi czuwają strażnicy. Utrwalił się wówczas wizerunek żurawia stojącego na jednej nodze, a w drugiej trzymającego kamień. Gdy ogarnia go senność, kamień wypada z łoskotem i go budzi. Obraz taki zachował się na średniowiecznych godłach i herbach, opatrzonych zazwyczaj napisem Ut alii dormant – aby inni odpoczęli.

Słynna w starożytności była także walka żurawi z Pigmejami, o której wspominał nawet Homer. Etnografowie tłumaczą, że legenda ta odnosi się do pojęcia walki wiosny z zimą, w którym wiosnę uosabiają żurawie, a zimę Pigmejowie.

O rozpoznawalności żurawi świadczą wzmianki w Starym Testamencie, w którym ptaki te symbolizują ład i ustalony czas. Według chrześcijan uosabiają czujność, lojalność, porządek i ład życia klasztornego.

W kulturze Wschodu, w Chinach i Japonii żuraw ma wielkie znaczenie. Jest pośrednikiem między niebem a ziemią, uosabia nieśmiertelność, długowieczność, opiekuńczy instynkt macierzyński, szczęście, czujność i wysoką pozycję społeczną. Żuraw pełni rolę wysłannika bogów, odprowadza dusze do raju.

Białe żurawie uznawane są za ptaki święte. Według mitów chińskich i japońskich osiągają wiek 1000 lat. W sztuce utrwalony jest wizerunek żurawia na tle tarczy słonecznej i drzewa piniowego – symboli yang. Japończycy zwą go Czcigodnym Panem Żurawiem, wierzą, że przynosi szczęście, postać żurawia w dowolnej formie: rzeźby, origami, obrazu jest rodzajem amuletu mającego zapewnić zdrowie, zdolności i udane życie. Bardzo często stanowi podarunek dla Młodej Pary na szczęście, zapewniający dobrobyt i długie życie. Ponoć najskuteczniejszą metodą zapewnienia sobie pomyślności jest złożenie tysiąca żurawi origami.

motyw_żurawia_w_kulturze_origami_żuraw

Żuraw origami. CC0

motyw_żurawia_w_kulturze_celtyckie_ornamenty

Celtyckie ornamenty z motywem żurawia. CC0

W wierzeniach Celtów istnieją dwojakie skojarzenia z żurawiem, łączono go zarówno z bóstwami słońca, jak i ze światem zmarłych. Uważany był za istotę nadnaturalną, co potwierdzają wizerunki żurawia jadącego na grzbiecie konia o ludzkiej twarzy.

Wierzenia galijskie nadają inną symbolikę żurawiowi; jest to według nich ptak złowróżbny, skąpy. Towarzyszył bogom Merkuremu i Marsowi, a więc kojarzył się z wojną i śmiercią.

Słowianie przypisywali żurawiom rolę przewodników wskazujących drogę wędrowcom, symbolizowały szczęśliwą i bezpieczną podróż. Wierzono, że ptaki te odprowadzają dusze zmarłych. Według ludowych podań z terenów Polski, Litwy i Rusi Droga Mleczna to „Żurawia droga”, którą ptaki odlatują na wyraj, czyli do raju.

ŻURAW W LITERATURZE

W literaturze polskiej żuraw ma swoje miejsce od początków naszego narodowego piśmiennictwa. Wspomina go Mikołaj Rej w swoim zbiorze epigramatów Zwierciadło. Odwołując się do rozpowszechnionego wizerunku żurawia stojącego na straży z kamieniem w jednej nodze, pisze Rej, że udomowiony ptak nie jest tak czujny, jak jego dzicy krewni. Ten krótki utwór poświadcza istniejący w dawnej Polsce zwyczaj chwytania i udomawiania żurawi.

Poeci romantyczni powielali wizerunek żurawia jako ptaka czujnego. Mickiewicz pisze w Panu Tadeuszu:
On patrzył z wyciągniętą szyją, jak dziobaty
Żuraw, z dala od stada gdy odprawia czaty
Stojąc na jednej nodze, z czujnymi oczyma
I by nie zasnąć, kamień w drugiej nodze trzyma.

Co ciekawe, w rękopisie naszej epopei narodowej znajduje się zapis żóraw. Etymolodzy przypuszczają, że praindoeuropejska forma nazwy ptaka mogła brzmieć žeravь, zaś e z czasem przeszło w o, które zaczęto wymawiać jak u. Korektę w nazwie ptaka wprowadziła reforma polskiej ortografii w 1936 r.

motyw_żurawia_w_kulturze_herb-rodu-taczała

Herb rodu Taczała. Wikipedia

motyw_żurawia_w_żuraw_i_czapla_pocztówka_radziecka

1977, Czapla i Żuraw, pocztówka Radziecka, art. Alekseev

Poezja sięga także po motyw żurawi wolnych wędrowców, wiecznych podróżników w przestworzach, którym przeciwstawia się przyziemność, doczesność spraw ziemskich. Tak przedstawił żurawie Kazimierz Przerwa-Tetmajer w wierszu Ptaki. Gdy żurawie przysiadły odpocząć nad rzeką zaatakowały je inne ptaki słowami:

[…]Dlaczego nam: kapłonom,
Gawronom, wronom,
Dudkom, kurom i czyżykom,
Gęsiom, srokom i indykom,
Nie zachciewa się chmur, ani słońca,
Ani pustyni bez końca,
Ani żadnych mórz bezdennych,
Ani żadnych ziem promiennych?
[…]
Gdy każdy ptak porządny,
Normalny i rozsądny,
W spokoju ducha po śmietnikach grzebie.[…]

Zainteresowanych chcących poznać odpowiedź, jaką żurawie uraczyły ptaki, odsyłam do wiersza.

W wierszu dla dzieci Żuraw i czapla Jan Brzechwa nadał ptakom negatywnych cech ludzkich, są one pamiętliwe, nie potrafią się porozumieć, wciąż żywią do siebie urazę, przez co żyją samotnie.

O żurawiach w poezji polskiej można by pisać więcej, na potrzeby tego tekstu dość wspomnieć, że o tęsknocie za wolnością, jakiej doświadczają żurawie, o ich kluczach na niebie, powietrznej tułaczce, melancholijnym klangorze pisali w swych wierszach liczni polscy poeci, m.in. Juliusz Słowacki, Maria Konopnicka, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Leopold Staff.

MALARSTWO

Piękno żurawi zachwyciło Józefa Chełmońskiego, któremu natura była szczególnie bliska. Przedstawił je m.in. na obrazach Powitanie słońca – żurawie, Odlot żurawi.

J Chełmoński – Powitanie słońca. Żurawie (1910), Wikipedia

motyw żurawia

ASTRONOMIA

motyw żurawia

Żurawie mają na niebie swój gwiazdozbiór. Choć łatwo go odnaleźć, to jednak Gwiazdozbiór Żurawia jest trudny do zaobserwowania, ponieważ jest słabo widoczny na niebie nad Polską. Gołym okiem dojrzeć można czasem jedynie jego trzecią co do jasności gwiazdę i to też tylko latem.

Gwiazdozbiór żurawia, łac. Grus

Materiały

  • Przygotowując tekst korzystano z:
  • Cooper, J.C. Zwierzęta symboliczne i mityczne, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 1998.
  • Hampl, L. Ptactwo we frazeologii czeskiej i polskiej, Wydawnictwo Naukowe Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała, 2012.
  • Menażeria etymologiczna: Żuraw albo gdzie etymolog zrobiłby z chęcią byka, https://etymologicznamenazeria.wordpress.com/about/
  • Nycz, R. Dwa pejzaże Reymonta, Pamiętnik Literacki LXV, 1974, z. 3.
  • Pióro, M. Ptaki Pana Tadeusza, Przekrój, 3565, 2019.

Autor: Małgorzata Stepuch, TekstUp.pl